ၸႃႇတိတီႈယူႇသဝ်း လႄႈ ပိုၼ်းတႆးမိူဝ်ႈၸဝ်ႉ
တႆးၼႆႉပဵၼ်ၶိူဝ်းၵူၼ်းၽိဝ်ၼိူဝ်ႉလိူင်ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၶိူဝ်းၵူၼ်းမွင်ႊၵူဝ်ႊ။ ၼႂ်းပပ်ႉလိၵ်ႈပိုၼ်းၵမ်ႈၼမ်တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ - ၸႃႇတိတီႈယူႇသဝ်း တႆးၸဵမ်ပိုင်းၼႆႉ ပဵၼ်ၼိူဝ်သၼ် လွႆဢၢၼ်းတႆး ဢၼ်မီးယူႇၼႂ်းမိူင်းၵူဝ်ႊလီႊယိူဝ်ႊယၢမ်းလဵဝ်ၼႆယဝ်ႉ။
တႆးၼႆႉပဵၼ်ၶိူဝ်းၵူၼ်းၽိဝ်ၼိူဝ်ႉလိူင်ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၶိူဝ်းၵူၼ်းမွင်ႊၵူဝ်ႊ။ ၼႂ်းပပ်ႉလိၵ်ႈပိုၼ်းၵမ်ႈၼမ်တႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ - ၸႃႇတိတီႈယူႇသဝ်း တႆးၸဵမ်ပိုင်းၼႆႉ ပဵၼ်ၼိူဝ်သၼ် လွႆဢၢၼ်းတႆး ဢၼ်မီးယူႇၼႂ်းမိူင်းၵူဝ်ႊလီႊယိူဝ်ႊယၢမ်းလဵဝ်ၼႆယဝ်ႉ။
ၸဵမ်မိူဝ်ႈ ပူၼ်ႉမႃး မွၵ်ႈ 5ႇ000 ပီၼၼ်ႉ တႆးၼႆႉလုၵ်ႉၼိူဝ်သၼ်လွႆ ဢၢၼ်းတႆး ၶၢႆႉလူင်းမႃးယူႇသဝ်းၸွမ်းၵႄႈထုင်ႉၼမ်ႉႁႂင်ႁိူဝ် (Huang He) လႄႈ ၼမ်ႉယၢင်ၸိုဝ်ႇၵႅျင်း (Yang Tsi Jiang)။
မိူင်းလူင် Mong Lung မိူင်းသူႈ Mong Sho လႄႈမိူင်းပႃး Mong Pa ဢၼ်ယၢမ်ႈပူၵ်းတင်ႈႁိူဝ်ႈႁိူင်းမႃး တီႈသၢပ်ႇၼမ်ႉႁႂင်ႈႁိူဝ် လႄႈ ယၢင်ၸိုဝ်ႇၵျႅင်း ၸိူဝ်းၼႆႉ ၼႂ်းပိုၼ်းတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ - ပဵၼ်မိူင်းတႆးမိူဝ်ႈၵွၼ်ႇဢွၼ်တၢင်းၼႆယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈၵၢပ်ႈပၢၼ်မိူင်းသူႈၼၼ်ႉ လႆႈၶႄႉၶႅင်ႇၵၼ်တင်း မိူင်းၶျိၼ် (QIN) ဢၼ်ပဵၼ်မိူင်းၶႄႇသေ ပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၶႄႇ ၸဝ်ႈၶျိၼ်သျိဝ်ႉႁႂင်တိ Qin His Wuang Ti ၼၼ်ႉ မိူင်းသူႈ လႆႈသုမ်းသိုၵ်းပၼ် မိူင်းၶျိၼ်ၵႂႃႇၼႆယဝ်ႉ။ တင်ႈတႄႇပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၶႄႇၶၼ်သျိူဝ်ႉႁႂင်တိ မႃးၼႆႉ ၶႄႇ ၶဝ်ဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇမႃးသေ လုမ်ႈၾႃႉၵေႃႈ ႁူႉႉထိုင်ၸိုဝ်ႈမိူင်းၶႄႇ မႃးဝႃႈ - ၶႆျႊၼႃႊ CHINA ၼႆယဝ်ႉ။
ပေႃးမိူင်းသူႈ လုလႅဝ်ပင်းယဝ်ႉၵေႃႈ တႆးတင်းၼမ်ဢွၼ်ၵၼ်ၶၢႆႉပၢႆႈလူင်းမႃးပွတ်းၸၢၼ်းမိူင်းၶႄႇ (ယၢမ်းလဵဝ်) တင်းၼမ်တင်းလၢႆ။ တႆးဢၼ်ၶၢႆႉလူင်းပွတ်းၸၢၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ မႃးၶွၼ်ႈတုမ်ၵၼ်ယူႇၼႂ်းၸေႊမိူင်းယုၼ်ၼၢၼ်သေ ထိုင်မႃးပီ 731 (A.D) ၶိုၼ်းမႃးတင်ႈ မိူ်င်းၼွင်သႄ လၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ဢၼ်ၶႄႇ ႁွင်ႉဝႃႈ ၼၢၼ်ၸဝ်း (Nan Chao) ပွင်ႇဝႃႈ- (ၸဝ်ႈပွတ်းၸၢၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ)။
ၼႂ်းပိုၼ်းတႆးမိူင်းလၢၼ်ႉၸဝ်ႈ ၼွင်သႄ ၼႆႉ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇလူင်သေ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼွင်သႄႁိူဝ်ႈႁိူင်းၼၼ်ႉ ဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ မိူင်းၼွင်သႄၼႆႉ ၽႄႇႁွတ်ႈ ပွတ်းႁွင်ႇ ထိုင်ၾင်ႇၼမ်ႉ ယၢင်ၸိုဝ်ႇၵႅျင်း၊ ပွတ်းတူၵ်း ၽႅဝ်မိူင်းထိပႅတ်ႉ၊ မိူင်းဢႃးသမ်ႇ၊ ပွတ်းၸၢၼ်း ၽႅဝ်မိူင်းပိင်ႇ ထုင်ႉၼမ်ႉၵဵဝ်၊ မိူင်းတႆးတၢင်းတူၵ်းၶူင်း တၢင်းဢွၵ်ႇၶူင်း၊ မိူင်းဢယုထယႃႊ၊ မိူင်းလၢဝ်း၊ မိူင်းဢႃၼၢမ် တူင်ႈၵဵင်း (ဝႅတ်ႉၼၢမ်း)၊ ပွတ်းဢွၵ်ႇသမ်ႉ ၽႅဝ်ထိုင်မိူင်းႁူၼၼ် (Hu Nan) ယဝ်ႉ။
မိူင်းၼွင်သႄ လႆႈလုသုမ်းၵႂႃႇမိူဝ်ႈပီ 1253 ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မွင်ႊၵူဝ်ႊၶဝ် ဢၼ်ၵုပ်ႊလၢႆႊၶၢၼ်ႊ ဢွၼ်ႁူဝ်မႃးတိုၵ်း။ ဝဵင်းငဝ်ႈမိူင်း ၼွင်သႄ ဢၼ်ပဵၼ် ဝဵင်းတႃႈလီ Ta Li လႆႈၵၢၼ်ႉသုမ်းပၼ် သိုၵ်းမွင်ႊၵူဝ်ႊၵႂႃႇမိူင်ႈ ဝၼ်းထိ 7/1/1253 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈမိူင်းၼွင်သႄၸမ်တေလုၼၼ်ႉ ၾၢႆႇတၢင်းၸၢၼ်းမိူင်းၼွင်သႄ မီးဝႆႉမိူင်းတႆးလုၵ်ႈၼိုင်ႈႁွင်ႉဝႃႈ - မိူင်းမၢဝ်းလူင် (Mong Mao Luang)။ မိူင်းမၢဝ်းလူင်ၼႆႉ ၼႂ်းပိုၼ်းတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ - ၶုၼ်လူး Khun Lu ၶုၼ်လၢႆး Khun Lai ၶဝ်ပီႈၼွင်ႉမႃးတႄႇတင်ႈၼႆယဝ်ႉ။ တင်ႈဢဝ် ပီ 568 (A.D) ၼၼ်ႉ မိူင်းမၢဝ်း တႄႇမီးဢဵၼ်ႁႅင်းမၼ်ႈၵိုမ်းမႃးတိၵ်းတိၵ်းလႄႈ ၼႂ်း 13 ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီၼႆႉ ပဵၼ်မႃး ၸိုင်ႈတုမ်ၵႅၼ်ႇလူင်ဢၼ်ၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ပႃႈတႂ်ႈမိူင်းမၢဝ်း မီးဝႆႉမိူင်းဢွၼ်ႇလၢႆမိူင်း - ပဵၼ် (1) မိူင်းၵဵင်းတုင် (တင်ႈမိူဝ်ႈ A.D 229)၊ (2) မိူင်းသီႇပေႃႉ (တင်ႈမိူဝ်ႈ BC. 58) ၶုၼ်ၶမ်းၼေႃႇ ၵေႃႉတႄႇတင်ႈသေ ၼွၼ်းၽႄးမိူဝ်ႈ BC. 23၊ (3) မိူင်းမိတ်ႈ (တင်ႈမိူဝ်ႈ BC. 519 သေ ၶဝ်ႈပႃး ၼႂ်းမိူင်းမၢဝ်း ပီ A.D 780)၊ (6) မိူင်းမိတ်ႈ (တင်ႈမိူဝ်ႈ A.D 1238)၊ (8) မိူင်းဢႃႈႁူမ်ႇ (တင်ႈမိူဝ်ႈ A.D 1268) ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။
မိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ A.D (1220-1250) ၽွင်းငမ်းမိူင်းမၢဝ်းသေၼွင်ႉၸၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈ ၶုၼ်သၢမ်လူင်ၾႃႉပဵၼ် ၸွမ်ပွင်သိုၵ်းမိူင်းမၢဝ်းၼၼ်ႉ ဢဵၼ်ႁႅင်းမိူင်းမၢဝ်း ပဵၼ်ဢၼ်ယိုင်ႈယႂ်ႇတႄႉတႄႉ။ ဢူငဝ်းဢႃႇၼႃႇမိူင်ႈမၢဝ်းၼႆႉ ႁူမ်ႇငမ်းထိုင် မိူင်းဢႃႇသမ်ႇ ၼႂ်းဢိၼ်ႊၻီႊယိူဝ်ႊ၊ မိူင်းရၶႅင်ႇ Arakan Kingdom မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းၼိူဝ်လႄႈမိူင်းၶၢင်ယၢမ်းလဵဝ်၊ မိူင်းတႆး ယၢမ်းလဵဝ်တင်းသဵင်ႈ၊ ၸႄႊမိူင်းယုၼ်ၼၢၼ်ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ၊ မိူင်းပၵၢၼ်ႇ ႁွင်ႉ မိူင်းပူးၵမ်ႇ ပွတ်းၼိူဝ်ၾင်ႇၼမ်ႉၵဵဝ်ပွတ်းတႂ်ႈလႄႈ မိူင်းၵဵင်းမႆႇ ၸိုင်ႈထႆးပွတ်းၼိူဝ် ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။
ထိုင်မႃး 14 ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီ မိူင်းမၢဝ်းလူင် လႆႈထုၵ်ႇၶႄႇမွင်ႊၵူဝ်ႊ ၶဝ်ႈတိုၵ်းယူႇၶိူဝ်းၶိူဝ်း။ မိူင်ႈပီ A.D 1393 ပၢၼ်ၸဝ်ႈၵီႈၾႃႉ Chao Kipha ၼႆႉ ၶႄႇၶဝ်မႃးတိုၵ်းၵမ်းဢွၼ်တၢင်းသုတ်း၊ ၵူၺ်းၵႃႈ တႆးၶိုၼ်းတိုၵ်းတေႃးပႅတ်ႈလႆႈယူႇ။ ၼႂ်းၼႆႉ ပၢၼ်ၸဝ်ႈတႆးလူင် chao Tai Luang လႆႈတိုၵ်းၵၼ်တင်းၶႄႇၶဝ် ႁၢဝ်ႉႁၢဝ်ႉႁႅင်းႁႅင်းထႅင်ႈပွၵ်ႈၼိုင်ႈ။ ပွၵ်ႈၼႆႉၵေႃႈ ၶႄႇၶဝ်လႆႈသုတ်ႈႁူၼ်ၵႂႃႇ။ ပီ 1445 ပၢၼ်ၸဝ်ႈငၢၼ်ၾႃႉ Chao Ngan Pha လႆႈတိုၵ်းတင်းၶႄႇထႅင်ႈပွၵ်ႈၼိုင်ႈ။ ပွၵ်ႈၼႆႉ တူဝ်ၸဝ်ႈငၢၼ်ၾႃႉ သုမ်းသိုၵ်း လႄႈလႆႈပၢႆႈ ၵႂႃႇ မိူင်းဢႃႇဝႃႉသေ ဢဝ်တူဝ်တၢႆမၼ်းၸဝ်ႈၶိုၼ်းမိူဝ်းတီႈမိူင်း ဢႃႇဝႃႉ။ ၼႂ်းပီ 1461 ၶႄႇၶဝ် ၶိုၼ်းမႃးတိုၵ်းထႅင်ႈလႄႈ ၸဝ်ႈႁူမ်ႇၾႃႉ Chao Hom Pha ၶိုၼ်းတိုၵ်းပေႉၼိူဝ်သိုၵ်းၶႄႇၶဝ်ထႅင်ႈ။ ထိုင်ပီ 1479 သိုၵ်းၶႄႇၶဝ် မႃးတိုၵ်းထႅင်ႈလႄႈ တူဝ်ၸဝ်ႈ ႁူမ်ႇၾႃႉ လႆႈပၢႆႈၵႂႃႇမိူင်းဢႃႇဝႃႉထႅင်ႈ၊ ထိုင်မႃးပၢၼ်ၸဝ်ႈၵႃႈၾႃႉ၊ သိုၵ်းၶႄႇၶဝ်ပူၼ်ႉပႅၼ်ၼိူဝ် မိူင်းမၢဝ်းထႅင်ႈၵေႃႈ တိုၵ်းဢမ်ႇပေႉ လႄႈ လႆႈၶိုၼ်းႁူၼ်ၵႂႃႇပႅတ်ႈ။ ပီ 1515 ပၢၼ် ၸဝ်ႈပဵမ်ႇၾႃႉ Chao Peim Pha ၼႆႉ ၶႄႇၶဝ်ၶိုၼ်းမႃးတိုၵ်းထႅင်ႈလႄႈ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း မိူင်းမၢဝ်း လႆႈယွမ်းၵၢၼ်ႉပၼ်ၶႄႇယဝ်ႉ။
ဝႆၢႆးမိူင်းတႆး မိူင်းဢႃႇဝႃႉ လႆႈတူၵ်းသုမ်းပၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ ပယိၼ်ႉၼွင်ႇႁိုင်် 7 ပီ၊ မိူဝ်ႈ 1562 ၼၼ်ႉ မိူင်းမၢဝ်းလႆႈထုၵ်ႇ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၶဝ်ပူၼ်ႉပႅၼ်ၶဝ်ႈတိုၵ်း လႄႈ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမိူင်းမၢဝ်း ၸဝ်ႈႁူမ်ႇၾႃႉ (ၵေႃႉထိ 2) ၼွၼ်းၽႄးယဝ်ႉၵေႃႈ ၸဝ်ႈၾႃႉ သႅၼ်ဝီ ၸဝ်ႈပေႃႈဢိင်း CHAO POR ING လႆႈမႃးၼင်ႈႁေႃၶမ်းမိူင်းမၢဝ်း ၼႂ်းပီၼႆႉသိုၵ်းၶႄႇၶဝ်မႃးတိုၵ်းထႅင်ႈ လႄႈ မိူင်းမၢဝ်း လႆႈလုလႅဝ်ၵႂႃႇယဝ်ႉ။
လိူဝ်သေမိူင်းမၢဝ်းယဝ်ႉ မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းၵၢင်ယၢမ်းလဵဝ် ၵႃႈတီႈထုင်ႉၼမ်ႉၵဵဝ်ၼၼ်ႉ မိူင်းတႆးမီးထႅင်ႈလုၵ်ႈၼိုင်ႈ ႁွင်ႉဝႃႈ မိူင်းဢႃႇဝႃ AVA ၼႆယဝ်ႉ။
ၼႂ်း 13 ႁူဝ်ပၢၵ်ႇပီ ယွၼ်ႉမွင်ႊၵူဝ်းၶဝ် မႃးတိုၵ်းမိူင်းၼွင်သႄလႄႈ ၸုမ်းတႆးၶဝ်ၼႆႉ ဢွၼ်ၵၼ်ၶၢႆႉလူင်းမႃး ပွတ်းၸၢၼ်းထႅင်ႈ တင်းၼမ်။ တႆးတင်းၼမ်ၼႆႉဢွၼ်ၵၼ်လူင်းမႃးၸွမ်းသၢႆၼမ်ႉၶူင်း၊ ၼမ်ႉၵဵဝ်သေ မႃးႁွတ်ႈထိုင်ယူႇသဝ်းဝႆႉ ၸွမ်းထုင်ႉၼမ်ႉၵဵဝ် ပွတ်းၵၢင်ၼႂ်းတွၼ်ႈလိၼ် ၵျွၵ်ႉသႄႇ-မိျတ်ႉတႃး ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႈ။ ၽွင်းယၢမ်းၼၼ်ႉ ထုင်ႉၼမ်ႉၵဵဝ်ပွတ်းတႂ်ႈမီးဝႆႉႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ မိူင်းပူးၵမ်ႇ PEGU ။ တႆးဢၼ်မႃးယူႇပွတ်းထုင်ႉၼမ်ႉၵဵဝ် ဢွၼ်တၢင်း တီႈၵျွၵ်ႉသႄႇ-မိတ်ႉတႃး ၸိူဝ်းၼႆႉ လႆႈယူႇတႂ်ႈဢႃႇၼႃႇ ႁေႃၶမ်းမိူင်းပူးၵမ်ႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးလင်ပီ A.D 1200 ပၢႆမႃးၼႆႉ မိူင်းပူးၵမ်ႇ ဢမ်ႇပေႃးမီး ဢဵၼ်ႁႅင်းယဝ်ႉလႄႈ တႆးဢၼ်ယူႇ ပွတ်းၵျွၵ်ႉသႄႇ-မိျတ်ႉတႃး ၸိူဝ်းၼႆႉဢဵၼ်ႁႅင်း ယႂ်ႇမႃးသေ ဢူငဝ်းဢႃႇၼႃႇတႆး ၸင်ႇႁူမ်ႇငမ်းမႃးၼိူဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈ ပွတ်းၵၢင်ယဝ်ႉ။
ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်တႆးတီႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပီႈၼွင်ႉ (3) ၵေႃႉ၊ ၸိုဝ်ႈၶဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ - ဢသိင်ႇၶယႃႇ(ၶုၼ်ဢၢႆႈသႅင်ၶႆႇ)၊ ရႃႇၸႃႇတိၼ်းၵျၢၼ်ႇ (ၶုၼ်ယီႈသႅင်ၵမ်ႇ)၊ သီႇႁတူႇ (ၶုၼ်သၢမ် သႅင်သႂ်) ပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆး သိင်ႇၶပူဝ်ႇ (ၶုၼ်ၶမ်းပၼ်း) ၼႆယဝ်ႉ။ ၶုၼ်ဢၢႆႈသႅင်ၶႆႇ ၽွင်းငမ်းဝဵင်းမိၼ်ႇၸၢႆး၊ ၶုၼ်ယီႈသႅင်ၵမ်ႇ ၽွင်းငမ်းဝဵင်းမႅၵ်ႉၶယႃႇ၊ ၶုၼ်သၢမ်သႅင်သႂ်ႇ ၽွင်းငမ်းပၢင်ႇလၢႆႇ။
ပီ 1287 သိုၵ်းတႃႊတႃးမွင်ႊၵူဝ်ႊ ဢၼ်ၵုပ်းလၢႆးၶၢၼ်ႇဢွၼ်ႁူဝ်လူင်းမႃးတိုၵ်းမိူင်းပူးၵမ်ႇ။ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းပူးၵမ်ႇ ၸဝ်ႈၼႃႇရ သီႇႁႃႉပတေႉ သုမ်းသိုၵ်းသေ ပၢႆႈၵႂႃႇမိူင်းပႄႇ၊ ဝၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈတၢႆယဝ်ႉ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၵေျႃႇၸႂႃႇ ၶိုၼ်ႈၼင်ႈႁေႃပူးၵမ်ႇ။ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၵေျႃႇၸႂႃႇ သမ်ႉမီးလွင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇဝႆႉ တင်းသိုၵ်းမွင်ႊၵူဝ်ႊ တီႈဝဵင်းတႃႈၵွင် (တၵွင်း) ၼႂ်းပီ 1298 သေ ယိုတ်းဢဝ်ပႃး မိူင်းပူးၵမ်ႇ။ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၵေျႃႇၸႂႃႇ တင်းလုၵ်ႈတင်းလၢင်း လႆႈထုၵ်ႇတိဢဝ်မႃးၶင်ဝႆႉတီႈဝဵင်းမိၼ်ႇၸၢႆး။
ထိုင်မႃးပီ 1301 တႃႇတေၶိုၼ်းတိုၵ်းဢဝ်မိူင်းပူးၵမ်ႇဢၼ်တူၵ်းၼႂ်းမိုဝ်းတႆးၼၼ်ႉ သိုၵ်းမွင်ႊၵူဝ်းၶဝ် မႃးလွမ်ႉဝႅတ်ႉတိုၵ်း ဝဵင်းမိၼ်ႇၸၢႆး။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်တႆး 3 ပီႈၼွင်ႉၼႆႉ မီးပရိယႄႇၽႅၼ်ၵၢၼ်လီလႄႈ သိုၵ်းမွင်ႊၵူဝ်းၶဝ် လႆႈၶိုၼ်းသုတ်ႈႁူၼ် မိူဝ်းၵႂႃႇ။ တင်ႈတႄႇၼၼ်ႉမႃး ၶုၼ်တႆး 3 ပီႈၼွင်ႉၼႆႉ ၵပ်းသိုပ်ႇႁဵတ်းဢူၺ်းလီၵၼ် တင်းမွင်ႊၵူဝ်ႊၶဝ်လီလီသေ ႁုပ်ႈယိုတ်းဢဝ် မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းၵၢင်ဝႆႉယဝ်ႉ။
ပီ 1312 ၸဝ်ႈၶုၼ်သၢမ်သႅင်သႂ် မႃးပူၵ်းတင်ႈႁေႃၶမ်း တႄႇဝဵင်းပၢင်ယႃႈ ၵႃႈတီႈပွတ်းတႂ်ႈၼမ်ႉတူႈလႄႈၼမ်ႉပၢင်လွင်း ႁူမ်ႈၵၼ် သေ ၼင်ႈမိူင်းၽွင်းငမ်းႁေႃၶမ်း။ ထိုင်မႃးပီ 1315 သမ်ႉ လုၵ်ႈၸၢႆးၶုၼ်သၢမ်သႅင်သႂ် မႃးတင်ႈဝဵင်းၸႄႊၵႅင်ႇ (ၸၵႅင်း) တၢင်းတူၵ်း ၾင်ႇၼမ်ႉၵဵဝ်သေ ၽွင်းငမ်းပွတ်းတူၵ်းၼမ်ႉၵဵဝ်။
ၼႂ်းပီ 1365 ၸဝ်ႈသတူဝ်းမင်းၾႃႉ (သူဝ်းမိၼ်းၽျႃး) ဢၼ်ပဵၼ်လၢၼ်ၸၢႆး ၶုၼ်ဢၢႆႈသႅင်ၶႆႇ ၸဝ်ႈယူၼ်းဝဵင်းၸႄႊၵႅင်ႇသမ်ႉ မႃးတင်းဝဵင်းဢႃႇဝႃႉ AVA ထႅင်ႈၵႃႈတီႈၾင်ႇၼမ်ႉၵဵဝ် (ႁိမ်းသူပ်းၼမ်ႉတူႈ) သေ ၼင်ႈႁေႃ ႁဵတ်းၶုၼ်ႁေႃၶမ်း မိူင်းဢႃႇဝႃႉ မႃးယဝ်ႉ။
မိူင်းတႆး မိူင်းဢႃႇဝႃႉႁိူဝ်ႈႁိူင်းႁိုင် 200 ပီ၊ ၸဵင်ႇႁွင်ႇဝၼ်းဢွၵ်ႇ မိူင်းဢႃႇဝႃႉ မီးမိူင်းမၢဝ်းလူင်၊ ၾၢႆႇတႂ်ႈ မိူင်းဢႃႇဝႃႉ မီးမိူင်းမွၼ်း ႁူင်သႃႇဝၻီႇ (ဢၼ်ပဵၼ်ဝဵင်းပၵူဝ်း PEGႉ ယၢမ်းလဵဝ်)။
ဝၢႆးမိူင်းပူးၵမ်ႇလုလႅဝ်ယဝ်ႉ မၢၼ်ႈၶဝ်ႁႅင်းဢူၼ်ႈၵႂႃႇသေ ၵမ်ႈၽွင်ႈယူႇတႂ်ႈဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈမိူင်းဢႃႇဝႃႉ၊ ၵမ်ႈၽွင်ႈယူႇတႂ်ႈဢႃႇၼႃႇ မိူင်းႁူင်သႃႇဝၻီႇ။
မိူင်းဢႃႇဝႃႉလႄႈမိူင်းႁူင်သႃႇဝၻီႇ လႆႈတိုၵ်းၵၼ်ႁိုၼ် (40) ပီ၊ ပဵၼ်ပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းဢႃႇဝႃႉ ၸဝ်ႈၵႄး (1368-1401) လႄႈ လုၵ်ႈၸၢႆးမၼ်း ၸဝ်ႈမင်းၶွင်ႇ (1401-1422)။ တီႈႁူင်သႃႇဝၻီႇ သမ်ႉပဵၼ်ပၢၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း “ရႃႇၸႃႇထိရတ်ႉ”။ သွင်မိူင်း တိုၵ်းၵၼ်ၼႆႉ ၽႂ်ဢမ်ႇပေႉၽႂ်သေ-ထိုင်မႃးပီ 1417 ပၢင်သိုၵ်းၸင်ႇယဝ်ႉ။ ၼႂ်းၽွင်းယၢမ်း တႆး တင်း မွၼ်း တိုၵ်းၵၼ်ယူႇ 40 ပီၼၼ်ႉ မၢၼ်ႈၶဝ်ဢၼ်ယူႇဝႆႉၼႂ်းၵႄႈၵၢင်ၼႆႉ မီးတိုဝ်ႉတၢင်းၶွၼ်ႈတုမ်ဢဵၼ်ႁႅင်းသေ ပူၵ်းတင်ႈလႆႈဢႃႇၼႃႇမၢၼ်ႈၶဝ်ၶိုၼ်း ၵႃႈတီႈတွင်ႇဢူႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ပီ 1531 ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ တွင်ႇဢူႇတပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီး (1531-1550) ၼင်ႈႁေႃသေ တႄႇတင်ႈၶွၼ်ႈႁႅင်းၶိုၼ်း တွၼ်ႈတႃႇ ၶႄႉၶႅင်ႇမိူင်းမွၼ်း ႁူင်သႃႇဝၻီႇ လႄႈ မိူင်းတႆး မိူင်းဢႃႇဝႃႉ။
ၽွင်းယၢမ်းၼၼ်ႉ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းတီႈဢႃႇဝႃႉ ပဵၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ႁၢၼ်ၾႃႉ ဢၼ်ပဵၼ်လုၵ်ႈၸၢႆးၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းယၢင်း ၸဝ်ႈလူင်မႃး ၼင်ႈႁေႃဝႆႉ တင်ႈတႄႇ ပီ 1527။ မိူင်းမၢဝ်းသမ်ႉပဵၼ်ၸဝ်ႈႁူမ်ႇၾႃႉ (ၵေႃႉထိ 2) ဢၼ်တႄႇၼင်ႈႁေႃပီ 1516။ တီႈမိူင်းမွၼ်း ႁူင်သႃႇဝၻီႇသမ်ႉ ပဵၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း တုသိၼ်ႇတၵႃႇယွတ်ႉပိ။
ပီ 1535 တပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီး ဢွၼ်ႁူဝ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၶဝ်ႈတိုၵ်းမိူင်းမွၼ်းႁူင်သႃႇဝၻီႇ၊ မွၼ်းၶဝ်ၵၢၼ်ႉသိုၵ်းသေ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်း တုသိၼ်ႇတၵႃႇယွတ်ႉပိ လႆႈပၢႆႈၵႂႃႇယူႇမိူင်းပႄႇ။ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၶဝ် လမ်းတိုၵ်းထိုင်မိူင်းပႄႇ၊ ၵူၺ်းၵႃႈ ၸဝ်ႈသိူဝ်ႁၢၼ်ၾႃႉ မိူင်းဢႃႇဝႃႉ သူင်ႇသိုၵ်းၵႂႃႇၸွႆႈမွၼ်းၶဝ်လႄႈ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၶဝ်ဢမ်ႇပေႉသေ ႁူၼ်ၶိုၼ်း။ ပီ 1541 တပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီးလူင်းမႃး တိုၵ်း ဢဝ်ဝဵင်းမေႃႇလမႅင်ႇတင်းတႃႈဝၢႆသေ ပူၼ်ႉပႅၼ်ပႃးမိူင်းထႆး ဢယုထယႃႊ၊ ပီ 1542 တပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီး ၶိုၼ်းမႃးတိုၵ်းမိူင်းပႄႇ။ လွမ်ႉဝႅတ်ႉဝႆႉ 5 လိူၼ်သေယဝ်ႉ ယိုတ်းလႆႈတင်းဝဵင်း။ မိူင်းပႄႇ လႆႈထုၵ်ႇသိုၵ်းမၢၼ်ႈၶဝ်ယႃႉလႅဝ် ၾႆးၽဝ်ပႅတ်ႈတင်းဝဵင်းယဝ်ႉ။
ဝၢႆးသေမၢၼ်ႈၶဝ် ယိုတ်းလႆႈမိူင်းမွၼ်းတင်းသဵင်ႈယဝ်ႉ ၸွမ်းၾင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇၵေႃႈ ၶိုၼ်းတႄႇၵပ်းသိုပ်ႇလႆႈပႃးၵူၼ်းၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် ဢၼ်ပဵၼ် ပေႃႊတူႊၵီႊ ၸိူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႈ။ ပေႃႊတူႊၵီႊၶဝ်ၼႆႉ ဢဝ်ၵွင်ႈၵၢင်ႇၶိူင်ႈလူင်မႃးၶၢႆပၼ်မၢၼ်ႈသေ သွၼ်ပၼ်ၵၢၼ်သိုၵ်း၊ ၵိၼ်ၸၢင်ႈၶဝ်ႈႁဵတ်းသိုၵ်းၸွမ်းမၢၼ်ႈ တင်းၼမ်တင်းလၢႆ။ ၵွပ်ႈၼၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈၶဝ် ယိုင်ႈၶႅၼ်းမီးဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇမႃး။
ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းဢႃႇဝႃႉ ၸဝ်ႈသိူဝ်ႁၢၼ်ၾႃႉၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈဢဝ်မိၼ်းၵျီးယၢၼ်ႇၼွင်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းမၢၼ်ႈ မႃးပဵၼ်ဢမၢတ်ႈ ၽွင်းမိူင်းမၼ်းၼႂ်းႁေႃၶမ်းဢႃႇဝႃႉ လႄႈ ဝၢႆးမႃးလႆႈထုၵ်ႇမိၼ်းၵီျးယၢၼ်ႇၼွင်ႇလွမ်ဢဝ်တၢႆပႅတ်ႈသေ ၶိူဝ်းၸဝ်ႈၾႃႉသီႇပေႃႉ ၸဝ်ႈဢူင်းပွင်ႇ ၶုၼ်မိူင်းလႆႈမႃးၼင်ႈႁေႃၶမ်း ဢႃႇဝႃႉယဝ်ႈ။ မိူင်းဢႃႇဝႃႉမုင်ႈႁၼ်ၽေးၵူၼ်းတၢင်ႇၸၢတ်ႈမိူဝ်းၼႃႈ လႄႈ မိူဝ်ႈပီ 1544 ဢူင်းပွင်ႇ ၶုၼ်မိူင်းဢွၼ်ႁူဝ်ၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းယၢင်း၊ မိူင်းမိတ်ႈ၊ သႅၼ်ဝီ၊ ဝၢၼ်ႈမေႃႈ (ပမေႃႇ)၊ ယွင်ႁူၺ်ႈ၊ မိူင်းၼၢႆးၶဝ်သေ ၽွမ်ႉၵၼ်လူင်းမႃးတိုၵ်းမၢၼ်ႈ တီႈမိူင်းပႄႇ။
မိူင်းရၶႅင်ႇၼႆႉၵေႃႈ မႃးတိုၵ်းၸွႆႈၾၢႆႇသိုၵ်းတႆး။ ၵူၺ်းၵႃႈဢဵၼ်ႁႅင်းဢမ်ႇငၢမ်ႇၵၼ်လႄႈ တိုၵ်းဢမ်ႇပေႉသေလႆႈၶိုၼ်းႁူၼ်မိူဝ်း ၶိုၼ်း။ မၢၼ်ႈၶဝ်ၼႆႉ ဢဵၼ်ႁႅင်းပႆႇတဵမ်ထူၼ်ႈ လႄႈ ပႆႇႁတ်းၶိုၼ်ႈတိုၵ်းမိူင်းဢႃႇဝႃႉ။
ၵူၺ်းၵႃႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈၶဝ်ၵႂႃႇတိုၵ်းပေႉမိူင်းရၶႅင်ႇသေယဝ်ႉ။ ၼႂ်းပီ 1549 တပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီး ဢဝ်ႁႅင်းသိုၵ်း 300ႇ000 တပ်ႉမႃႉ 3ႇ000 တပ်ႉၸၢင်ႉ 700 သေ ၵႂႃႇၶဝ်ႈတိုၵ်းမိူင်းဢယုထယႃႊ၊ တင်းသွင်ၾၢႆႇၼႆႉ သိုၵ်းၵိၼ်ၸၢင်ႈ ပေႃႊတူႊၵီႊ ပႃးၸွမ်းတင်းၼမ်။ သိုၵ်းမၢၼ်ႈဢမ်ႇတိုၵ်းပေႉလႆႈမိူင်းဢယုထယႃႊလႄႈၶိုၼ်းႁူၼ်မိူဝ်းယူႇယဝ်ႉ။
ပီ 1550 တပိၼ်ႇသူၺ်ႇထီးတၢႆသေ ပီႈၶူၺ်မၼ်း ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ (1551-1581) ၼင်ႈႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ။ မွၼ်းၶဝ်ၵေႃႈ ၶိုၼ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉမၢၼ်ႈယဝ်ႉ။ ပယိၼ်ႉၼွင်ႇၼႆႉ ၶိုၼ်းတိုၵ်းပေႉမွၼ်း ဢၼ်လုၵ်ႉၽိုၼ်ႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉသေ 1551 ၼႆႉ ၶၢႆႉၵႂႃႇ ၼင်ႈႁေႃၶမ်းတီႈႁူင်သႃႇဝၻီႇ ႁွင်ႉ ပၵူဝ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ပီ 1554 ၼႂ်းတပ်ႉသိုၵ်းပယိၼ်ႉၼွင်ႇဢၼ်ပႃးမၢၼ်ႈ၊ မွၼ်း၊ ပေႃႊတူႊၵီႊၶဝ် ၶိုၼ်ႈမႃးတိုၵ်းမိူင်းဢႃႇဝႃႉ။ 1555 လိူၼ်မၢတ်ႉၶ်ျ မိူင်းဢႃႇဝႃႉ လႆႈတူၵ်းသုမ်းပၼ်မၢၼ်ႈၵႂႃႇယဝ်ႉ။
ပီ 1556 ၼႆႉသိုၵ်းပယိၼ်ႉၼွင်ႇ သိုပ်ႇၶိုၼ်ႈတိုၵ်းဢဝ်ပႃး မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆး မိူင်းၵွင်၊ မိူင်းယၢင်း၊ ၵၢတ်ႇသႃ၊ ဝၢၼ်ႈမေႃႈ၊ ၵၢတ်ႇလိုဝ်း၊ မိူင်းမိတ်ႈ၊ သီႇပေႃႉ၊ မိူင်းၼၢႆး၊ ယွင်ႁူၺ်ႈ၊ လွၵ်ႈၸွၵ်ႇ၊ လၢႆးၶႃႈ၊ ၸၢမ်ၵႃး၊ ယႂႃႇငၢၼ်ႇ လႄႈ သႃႇမိူင်းၶမ်းၸိူဝ်းၼႆႉ၊ ထိုင်မႃးလိူၼ်ဢေႊပရိူဝ်ႊလ် 1556 ႁုပ်ႈယိုတ်းလႆႈပႃးမိူင်းၵဵင်းမႆႇယဝ်ႉ။
1562 ပယိၼ်ႉၼွင်ႇၶိုၼ်ႈတိုၵ်းယိုတ်းဢဝ်ပႃးမိူင်းမၢဝ်း။ တီႈမိူင်းမၢဝ်းၼၼ်ႉတႄႉ ႁုပ်ႈဢဝ်လႆႈယဝ်ႉၵေႃႈ တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇပၵ်းယူႇဝႆႉသေ ၶိုၼ်းႁူၼ်လူင်းၵႂႃႇ တင်းမူတ်းၵမ်း။
1555 မိူင်းဢႃႇဝႃႉ တူၵ်းသုမ်းပဵၼ်တႂ်ႈမၢၼ်ႈၵႂႃႇယဝ်ႉ 1604 မိူင်းမၢဝ်းလူင်ၵေႃႈ လႆႈတူၵ်းသုမ်းပဵၼ်တႂ်ႈၶႄႇၶဝ်ၵႂႃႇ။ တင်ႈတႄႇ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉမႃး ဢူမုၼ်ဢႃႇၼႃႇတႆးႁဝ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈၶွၼ်ႈတုမ်လႆႈၶိုၼ်းသေ မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆးတင်းသဵင်ႈၵေႃႈ တႅၵ်ႇယၢႆႈ ပဵၼ်ၵႂႃႇႁင်းၽႂ်ႁင်းမၼ်း ဢမ်ႇမီးငဝ်ႈငုၼ်းလူင် ပဵၼ်ဢၼ်ၼိုင်ႈဢၼ်လဵဝ်ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆး ၸိူဝ်းဢၼ်မီးယူႇ ၼႂ်းၸေႊမိူင်းယုၼ်ၼၢၼ်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ၵမ်ႈၽွင်ႈတူၵ်းႁွတ်ႈၵႂႃႇတႂ်ႈဢႃႇၼႃႇၶႄႇၽွင်းငမ်းသေ မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉတႆး ၸိူဝ်းမီးယူႇတၢင်း တူၵ်းၶူင်းတၢင်းဢွၵ်ႇၶူင်းၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ တူၵ်းႁွတ်ႈတႂ်ႈဢႃႇၼႃႇ ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈၽွင်းငမ်းၵႂႃႇယဝ်ႉ။
ၵေႃလိၵ်ႈလၢႆး လႄႈ ၾိင်ႈငႄႈတႆး ၵဵင်းမႆႇ
No comments:
Post a Comment